|
Доржу К.Б., ТКУ-нуң тыва болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразының доцентизи, ф.э.к. ВЛАДИМИР СЕРЕН-ООЛДУҢ ИЛИГЛЕРИНИҢ ЛЕКСИКТИГ САЙГАРЫЛГАЗЫ Өвүрнүң. Торгалыг, Дус-Даандан үнген талантылыг чогаалчылар династиязының база бир салгалы Тыва Республиканьң алдарлыг чогаалчызы Владимир Седипович Серен-оолдуң чогаадыкчы азы чогаалчы оруу дыка делгем болгаш делгереңгей. Ол хөй талалыг чогаадыкчы ажыл-ижи-биле төрээн чуртунга, чонунга бараан болуп келген шүлүкчү, шиичи, прозачы, очулдурукчу, журналист, артист. Владимир Серен-оол - чеди номнуң, ооң иштинде «Сыгыт» (1973), «Солаңгы» (1977), «Өгже чалалга» (1985), «Белдир» (1993), «Өскен өөмден өртемчейже» (2002) беш шүлүк чыындыларыньң автору. Сөөлгү чыындызын, ол чок апарган соонда, ооң 60 хар юбилейин таварыштыр чырыкче үндүрген. Чечен чугаалар база новеллалардан тургустунган «Хээлиг истер» 1989 чылда, шиилери «Сөөскеннер чечектелип турда...» деп ат-биле тускай ном кылдыр 1995 чылда үнген. Ында алды шии база «Чааскаан» деп монолог-чечен чугаа киирген. 1991 чылда ооң «Каң-кыс» тоожу-тоолу тыва, орус дылга (Анатолий Преловскийниң очулгазы-биле) 1991 чылда үнгени-биле В.С.Серен-оолду тоолчу (сказочник) деп база адап болур. Владимир Седипович Серен-оолдуң тыва чечен чогаалга, эң ылаңгыя шүлүк чогаалынга кайгамчыктыг салым-чаяанныы ооң тыва поэзияга чаа шүлүк хевирлерин, хемчээлдерин кииргенинден илереп келир. Бир чүвениң дуртун хемчээр тыва улусчу хемчээлдер кылдыр ажыглаттынып турар илиглер, сөөмнер, карыштар, кырылар, төш чартыы деп хемчээл илередир сөстерни тускай шүлүк хемчээлдери кылдыр киирген. Владимир Серен-оолдуң хөй янзы талантызындан бижиттинген чогаалдарын шинчилээн критиктиг статьялар, үнелелдер тыва литература шинчилээр эртемде эвээш эвес. Оларның бирээзи ТГШИ-ниң эртем секретары, ф.э.к. Л.С.Мижиттиң «Владимир Серен-оолдуң чогаадыкчы дилээшкиннеринге хамаарыштыр» деп эртем статьязында ук чаа хевирлерге хамаарыштыр бедик үнелелди берген. «В .Серен-оолдуң «Белдир» деп шүлүк чыындызынга хамаарыштыр бодалдарым илередийн. ...В.Серен-оолдуң «илиглери», «сөөмнери», «карыштары», «кырылары», «төш чартыктары», «кулаштары» - мээң бодалым-биле, шүлүктерни бөлүктээриниң база бир аргазы хевирлиг. өске шүлүкчулер тема аайы-биле бөлүктер азы ңиклдерге чарар болза, В.Серен-оол шүлүктериниң хемчээлин колдуунда-ла узунунуң хемчээлин илередир сөстер-биле бөлүктээн... Бо чүүл В.Серен-оолдуң чиңгике тыва шүлүк хевирлеринге чаартылга киирер күзелин көргүскен деп ук статьяда автор бижээн [Мижит 2006: 14]. Бис бо ажылывыста Владимир Серен-оолдуң тыпканы чаа шүлүк хемчээлдеринден илиглер болгаш сөөмнерниң дыл талазы-биле, тодаргайлаарга, лексиктиг сайгарылгазын кылырын оралдашкан бис. Ук сайгарылга оларның стилистикгиг болгаш литературлуг сайгарылгазын кылырынга база идиг болур. Чогаал шинчилекчизи Л.С.Мижит «Владимир Серен-оолдуң чогаадыкчы дилээшкиннеринге хамаарыштыр» деп эртем статьязында В.Серен-оолдуң илиглеринге хамаарыштыр мындыг бодалдарын илереткен: «Чаңгыс илиглер» деп бөлүкте чаңгыс одуруг мерген бодалдар чыып каан. Мээң бодалым-биле, бо чоннуң улегер сөстеринге дөмей бодалдар-дыр. Чижээ: «Чааскаан ора, сагыжың хынан» азы «Сагыш багы - салым багы». ...«Ийи илиглер» улегер домактардан укталган: Мерген угаан чырык черге чурттап чорда, Мелегейлер хөлеге бооп кады чоруур. Мында философчу бодал - ак биле караның кезээде кады чоруурун илереткен. Улуг-Хем терең-даа болза - дүптүг, Улуг Таңды бедик-даа болза - башгпыг. Чүү-даа чуве төнчүлүг, а төнчүлүг болганда - уткалыг деп бодалды автор ук овур-хевирниң дузазы-биле илереткен. Мерген бодалдарны кыска шүлүкке аткан ок дег чиге, амыдыралдың мерген угаанын илередири белен эвес дээрзи билдингир... [Мижит 2006: 16] «Чаңгыс илиглерге» хамаарыштыр Тываның Улустуң чогаалчызы Александр Даржай мындыг үнелелди берген: «Чаңгыс илиглер» - чүгле чаңгыс одуруг шүлүк эвес, а тускай хевирлиг, иштики аяннажылгалыг, тускай хемчээл, ритмниг онзагай чогаалдар болган...» [Даржай 2002: 9]. В. Серен-оолдуң бижээни одуругларында катаптаттынмас онзагай, чараш, тускайлаң уткада ажыглаттынган сөстер болгаш домактарны хөйнү тып болур. Олар шүлүкчүнүң тывызыксыг дылын, өскелерден ылгалып турар делегей көрүүшкүнүн илередип турар. «Чаңгыс илиглер» чеже-даа чаңгыс одуругдан тургустунган болза, ук одуругларда элдээрткен, ойзу-кыйзы сөглээн бодалдар, метафоралыг көжүрүүшкүн хөйү-биле илереттинип, чиге, ханы, философчу утканы дамчыдып турар. «Чаңгыс илиглер» колдуунда ийи кезектен тургустунган: бирги кезээ бир билиишкинниң боду азы ады (темазы), а ийиги кезээ ооң тайылбыры азы тодарадылгазы (ремазы) болуп, бир чүүл биле ооң дугайында туңнел деп болур. Оларда бир чүвени өскезинге дүүштүрүп, деңнептер параллелизм аргазы ажыглаттынган. Чаңгыс одуругга бодалды дамчыдары нарын-даа бол, ында бир чүүл дугайында логиктиг түңнел, угаалдылга (угаалга) бар. Чижээ: Артык дашка – алдаглал. Сагыш багы — салым багы. Чарып билбези — санап билбези. Эки ном элээчел. Дус-Дагга — дуска чединмес. Чамдык чаңгыс илиглерде логиктиг туңнел деннелгелиг конструкция дузазы-биле илереттингени кончуг чечен: Чаңгыс бот болуру – чаглак чок дег. Херектиг сөс – келин дег тывылбас. Ынчангаш чаңгыс илиглер тыва чечен сөстерге чоок, өөредит суртаал хевирлиг кылдыр бижиттинген болгаш оларның артында философчу угаадыглар чажыртынганы-биле кончуг ханы уткалыг уран чогаал болуп турар. «Ийи илиглер» ийи эжеш одуругдан тургустунган, тыва улустуң улегер домактарынга чоок одуруглар болур. Оларда база метафора колдадыр ажыглаттынган болгаш ойзу, элдээрти сөглээн суртаал, өөредиг, чеме хевирлиг одуруглар болур. Оларның хөй кезии көжүрген уткада ажыглаттынган. Чижээ: Чажыт бодал аязының согуннарын Чазылдырар кириш сээни - арага ол. Мында кижиниң угаанын хораннаптар араганың хоразын элзидерде, согун болгаш кириш сээни деп чепсек илередир сөстер дамчыштыр илереткен. Удазынның ужуу артар, Уран холдуң угу артар деп эжеш одуругларда шевер кижиниң ижиниң салгал дамчып чоруй баарын элдээрткен. Бөрзектери аал чоогу хирээнде бол, Бөру — кажар, чоок-каваа сектер кылбас. Мында бөрүнүң овур-хевирин дамчыштыр кажар, кылган багай үүлезин чажырып, будаар улусту элдээрткен. «Ийи илиглерни» утка талазы-биле дараазында бөлүктерге чарып болур: 1. Дес-дараалашкак хамаарылганы илередир одуруглар: Тура-сорук чокта, Туттунгур хол салдына бээр. Ийи буттуг «бөрүлерде» арын-нүүр чок, Иезиниң инээн безин оорлаптар. Ирттиң семис ээгизи - Ийи илиг кадыр чаглыг. Саарлыры - сараалыг, Шалдаң артып болур. Оларда бирги одуруг ийигизин тайылбырлап чоруур. 2. Чергелешкек азы чүүлдешкек хамаарылганы илередир одуруглар. Оларда бирги одуругда бодалдарга азы билиишкиннерге ийиги одуругда бодалдар утка талазы-биле дүүшкек болуп турар, Бо таварылгада ук одуругларга окказионалдыг синонимнер хөйү-биле ажыглаттынар. Оларны скобкаларда айыткан бис: Удазынның ужуу артар, Уран холдуң угу артар (удазын -уран хол; ужук - у к); Араганы хөйнү ижерге - албыстаар, Аарыгны азыраарга - кызыл-дустаар (арага — аарыг, хөйнүижер - азыраар, албыстаар — кызыл-дустаар); Улуг-Хем терең-даа болза - дүптүг. Улуг Таңды бедик-даа болза - баштыг. (Улуг-Хем -Улуг Таңды; терең - бедик, дүптүг-баштыг). Бо таварылгада ийи улуг хемчээлдиг чүүлдерни дөмейлештирип, деңнеп турар. Дашка - улуглуг, Дарга - хундулуг. (Дашка — дарга; улуглуг—хүндүлүг). Ол-ла бөлүкче долу омонимнер болур ийи аңгы сөсту (шалың) уткаларын чүүлдештирип, ийи илиглерже дөмейлешкек кылдыр киирип ажыглааны солун: Арыг шалың - бүрүлерге кылаңнаар, Алган шалың — карманнарга кыңгыраар. (Арыг шалың — алган шалың, бүрүлер — карманнар, кылаңнаар -кыңгыраар). Ук утка илередир илиглерже бирги одуруу ийигизинге чүүлдешкек болур дараазында ийи илиглерни база киирип болур: Ары, өвур Торгалыглар - Аңгы черде алышкылар. (Торгалыглар - алышкылар); 3. Удурланышкак, чөрүшкек билиишкиннерни илередир одуруглар. Оларда Мерген угаан чырык черге чурттап чорда, Мелегейлер хөлеге бооп коды чоруур. (Мерген угаан - мелегейлер; чырык чер – хөлеге) Чегдирген акша — чедип кээр. Чемненген акша - үне бээр. (Чегдирген - чемненген; чедип кээр - үне бээр) Дүжүлгеге саадаары - Дүжүметти салгаары эвес (саадаары - салгаары эвес). Ук илиглер амыдыралда удурланышкак чүүлдерниң (эки болгаш багай чүүлдер, ак болгаш кара күштер...) кады чоруурун антоним сөстерни ийи аңгы одуругга ажыглааны-биле элдээртип көргүскен: Үстүнде көргенивис Л.С.Мижиттиң «В.Серен-оолдуң чогаадыкчы дилээшкиннеринге хамаарыштыр» деп статьязында «Үш илиглер» дугайында мындыг үнелелди берген; «Номда («Белдир») онзагай черни «үш илиглер» ээлеп турар. Оларның аразында, мээң бодалым-биле, езулуг ожук даштары деп жанрга хамааржып болур шүлүктер бар. Чижээ: Чаа-чараш, чаагай чүүлдуң шаңнакчызы - Час-даа болза чаныптарда, чуртталганың Чамдык чүүлүн олча кылдыр хойлапкаш баар. Богда бурган буянныг бол, Болчукчу эвес, шииткекчи. Боданганы – ботка херек» [Мижит 2006: 15-16]. Владимир Серен-оолдуң «Үш илиглери» амгы үеде тыва поэзияда, тыва чогаал шинчилээр эртемде ожук, ожук дажы деп хемчээл-биле тургузуу колдуунда дөмей үш одуруг шүлүктер болур. Богда бурган буянныг бол, Болчукчу эвес ш ииткекчи. Боданганы ботка херек деп үш илигни ол-ла чыындыда Л.С.Мижит ожук дажы кылдыр киирип турар болгаш аңаа мындыг үнелелди берген: «...дараазында чижектерде аллитерация ожук даштарын тускай аялгалыг кылып, уннерниң катаптаашкынының дузазы-биле шүлүктү аянныг болгаш чедингир болдуруп турар [Мижит 2004: 8]. Владимир Серен-оолдуң «Үш илиглерде», Л.С.Мижиттиң демдеглээни-биле, ожук даштарынга хамаарышкы дег одуруглар бар. Ынчалза-даа автор оларны «үш илиглер» деп адааны-биле бис бо ажылывыста оларны ук термин-биле адап турар бис. «Үш илиглерниң» хөй кезиинде, ожук даштары ышкаш, дес-дараалашкак одуруглар болуп турар. Автор оларда амыдыралдың айтырыгларын элдээртиг аяны-биле метафоризация дамчыштыр илередип турар. Чижээ: Чаа-чараш, чаагай чүүлдуң шаңнакчызы — Час-даа болза чаныптарда, чуртталганың Чамдык чүүлун олча кылдыр хойлапкаш баар. Мында час деп чылдың чараш үезин кижиниң назыны-биле холбап, көжүрүп турар. Бодалдарым, бодалдарым, Ботту дыка дүвүретпейн көрүңерем, Борбак чүрээм чарлы чазып хөлзевезин! Дараазында илиглерде күскелерниң овур-хевирин дамчыштыр оптуг, кажар кижилерни элдээртип турар. «Кажар күске – чолдак-ой!» деп, Каргыжың төп, халактава. Кара күске — оон кажар. «Үш илиглерни» утка талазы-биле дараазында одуругларга чарып болур: 1. Чергелешкек азы чүүлдешкек хамаарылгалыг одуругларлыг үш илиглер. Октаргайдан сылдыс оттар херелденир, Оът-сиген черден үнүп чечектелир — Ортаа оран кижилери, амыргын-на! Оларда баштайгы ийи одуруглар утка талазы-биле чүүлдежип чоруур чоокшулашкак азы шуушкак кылдыныг илередир синонимнер ышкаш одуруглар бар. Оларның сөөлгүзү түңнел бодалды, азы, өскээр чугаалаарга, баштайгы ийи эжеш одуругларның ниити утказын дамчыдар. 2. Удурланышкак хамаарылганы илередир одуругларлыг үш илиглер: Үш илиг одуругнуң иштинче антоним сөстер база кирип, ында бодалдарны аңгылаштырып, амыдыралда удурланышкак билиишкиннерни, эки-багай чүүлдерни аңгылап турар. Ол антонимнер чамдыкта чаңгыс чүүлге хамаарышкы дег чүүлдерни аңгылаштырарда ажыглаттынып турар. Чижээ: «Кажар күске - чолдак-ой!» деп, Каргыжың төп, халактава, Кара күске — оон кажар. (күске (ниити ады) — чолдак-ой — кара күске). Удурланышкак уткалыг сөстерни (болчукчу ~ шииткекчи) эвес деп артынчының дузазы-биле чоок уткалыг азы синонимнер кылдыр (болчукчу эвес = шииткекчи) ажыглапканындан бодал улам дээштиг, күштут болу берген: Богда бурган буянныг бол, Болчукчу эвес, шииткекчи. Боданганы ботка херек. (Богда бурган (ниити ады): болчукчу эвес = шииткекчи). Ийиги чижекте удурланышкак уткалыг сөстер эвес деп артынчының дузазы-биле чоокшулашкак уткалыг апарган. «Дөрт илиглер» чаңчылчаан тыва шүлүк одуруглары-биле бижиттинген-даа болза, оларның артында философчу бодалдар чажыртынып чыдары-биле чамдык дөрт одурут шүлүктерден ылгалып келир. «Дөрт илиглерде» көжүрген уткада сөстер, сөс каттыжыышкыннары эң хөйү-биле ажыглаттынып турар. Оларда баштайгы ийи одуругга (1-2-ги) сөөлгү ийи (3-4-кү) одуруг ийикпе, азы баштайгы үш одуруг-биле (1-2-3-кү) сөөлгү 4-күзү чергелешкек азы удурланышкак болуп турар. Ол одуругларда окказионалдыг синонимнер азы антонимнер ажыглаттынган. Чижээ: Эрткен чылын тыпкан олчам - Эдеришкен эжим-өөрүм. Даарта бир эш немей келзе, «Тараалаң чыл үндү» - дээр мен. (синонимнер: тыпкан олчам – эжим-өөрум; антонимнер: эрткен чылын -даарта). Негей тон чок тыва оолак январьда Нева хемниң бустуг дожун харап турган. Негр кижи, чагылыг бол, дидирексеп, Нервиленген, бажын тудуп, кылыктанган. (антонимнер: негей тон чок - чагылыг; тыва оолак - негр кижи; бустуг дожун харап турган - нервиленген, кылыктанган). «Беш илиглер» шупту 5 одуругдан тургустунган болгаш илиг бүрүзү ниити «Даваа кызы» деп эге катаптаашкын-биле эгелеп турар, Даваа кызы деп адресатка тураскааттынган 8 строфа болур. Ынчангаш ол одуруглар Даваа кызы-биле чугаалажыг, монолог чугаа хевирлиг бижиттинген деп болур. Ук илиглер дугайында Людмила Мижит: «Беш илиглерде кирген шүлүктер чаңгыс темага бижиттинген болгаш, чаңгыс шүлүк кылдыр номчуур болза, «Даваа кызы» деп аттыг сес строфалыг шүлүк бооп болур хевирлиг» деп демдеглээн [Мижит 2006: 15] . «Алды илиглер» болгаш «Чеди илиглер» тус-тузунда 6 болгаш 7 одуругдан тургустунган аңгы-аңгы темага бижиттинген шүлүктер болур. «Алды илиглер» колдуунда-ла лириктиг маадырның ынакшылының чурту Ийи-Талга тураскааткан одуруглар болур болгаш, оларда Ийи-Тал деп чер ады биле ийи тал деп сөс каттыжыышкыны өзек сөс (илиглерниң темазы) болуп турар. Илиглер утка синонимнери-биле байлак болгаш оларның хөй кезии чаңгыс одуругда кожа ажыглаттынып, авторнуң бодалын улам тодарадып, тайылбырлап чоруур. Чижээ: Бүдүү билир. караң көрнур болган болза, Бүдүмче чок чүүлдерден ойлай бергей («Ийи илиглер») Эрге-дужаал, сандай дээш чоп кончуг силер?... («Уш илиглер»). Аъттан ужуп, чадаг арткаш, Аалың тып чедип кээр сен («Дөрт илиглер»); Негр кижи, чагылыг бол, дидирексеп, Нервиленген, бажын тудуп, кылыктанган («Дөрт илиглер»). Илиглерде быжыг сөс каттыжыышкыннары элээн хей ажыглаттынып турар болгаш оларны авторнуң фразеологизмнери деп адап болур. Чижээ: ...Көрүжүңнүң Сорунзалыы - чурээм шуглап артып калды («Ийи илиглер»); Чаңы багай аъттан туржук, Сандайдан-даа ужарлар бар («Дөрт илиглер»); Эзеринден туттунары- Эмдик аъттан бектениг-дир («Дөрт илиглер»); Хандыкшааштың амга чедир сени ол деп, Калчааралдын кулу болуп чурттап чор мен. («Беш илиглер»); Эш-өөр-даа бол, сеткил каазы Эртине дег кылаш кынмас («Беш илиглер»); «Агарарган чаңгыс парус» сен бооп хуулгаш, Ат чок далай — сагыжымда эштип артты («Чеди илиглер»); Чурек канчап Чүгле чаңгыс артканы ол? Ооң эжин оорлаан кижи тывылбас бе? («Чеди илиглер»); Чай шаг күс дег кыжыраң соок - Шынап, элдеп үе-дир бо. Чылыгланчып чорбас болза, Сагышка кыш дүжүп боор-дур («Дөрт илиглер») Ынакшылды уткуп аар дээш, далашпайн чор. Ынакшылдан ойлап дезер аргаң-даа чок. Эрте частың чайгаар дүжүп келири дег, Эжииң соктап. моорлап кээр аалчың-дыр («Дөрт илиглер») Тываның Улустуң чогаалчызы Степан Сарыг-оолдуң «Ынакшыл» деп шүлүүнде ооң ажыглааны ынак эжинге «талдан кылган даянгыыжың болу бээр мен» деп кииргени фразеологизминге «Чеди илиглеринге» В.Серен-оол удурланышкак уткалыг «...чидирипкеш» деп сөстү немепкеш, ынак эжинден чарлы бергенин, ону сураглап чоруурун илередирде бир янзы кылдыр киирип ажыглаан: Талдан кылган Даянгыыжым чидирипкеш, Даглыг черде Тайып ужуп улчуп чор мен. Таныжыксаан Эргимимден куя бергеш, Талдар кайгап, эът чурээм ыстап чор мен («Чеди илиглер»); Бо строфа бүдүнү-биле көжүрген уткада ажыглаттынып, эвфемизм-фразеологизм одуруглардан тургустунган деп болур. Ынчангаш Владимир Седипович Серен-оолдуң илиглери лексика талазы-биле кончуг байлак деп чүвени үстүнде чижектерден көрдүвүс. В.С. Серен-оол бодунуң шүлүктеринге көңгүс таарышпас уткаларлыг болгу дег чүүлдер, болуушкуннар, шынарларның аразында дөмейлепки дег им-демдектерни тып, катаптаттынмаан онзагай овур-хевирлерни көжүрген утка дамчыштыр тургускан. Автор колдуунда метафоралыг арга-биле көжүрген утканы ажыглап турар. Ол сөстер В.Серен-оолдуң шүлүктеринде «чажыт» шыгжатгынган бодал-сагышты, идеяны дамчыдып чоруур эпитеттер хөй деп түңнеп болур. Ынчангаш Владимир Серен-оолдуң илиглери тыва литературада чаа хевир болуп тыва чоннуң национал көрүжүн илередип турар. Илиглерниң дылы, бир талазында тыва улустуң аас чогаалынга чоок-даа ышкаш, а өске талазында, олардан бир ылгалдыг онзагай одуруглар кылдыр билдинип кээр. Оларның дылы аажок уран-чечен эң ылангыя лексиказы кончуг байлак, авторнуң бодунуң тыпканы азы Владимир Серен-оолдуу деп адап болур метафоралар хөй. Илиглер чүгле тургузуг талазы-биле тыва поэзияда онзагай черни ээлеп турар эвес, а сөс курлавыры-биле аажок бай шүлүк одуруглары болур. Ажыглаан литература
|
|
|
|