Уран ДОНГАК «ШҮЛҮҮМ – ЫРЫМ БОЛГАШ ЫНАКШЫЛЫМ САГЫНДЫРАР» Шүлүкчү Монгуш Доржунуң дугайында Шүлүкчү Монгуш Доржунуң алдар-ады 1960 чылдарның эгезинде-ле тарай берген. Ол беш номнуң автору: «Сында одаглар» (1965), «Ынакшыл» (1968), «Хөрлээ» (1972), «Сыргалар» (1989), «Суг-чинчилер» (1992). М.Б.Доржунуң баштайгы ийи номунга критиктиг үнелелди О.Ө.Сувакпит берген (1965, 1968). С. Тамба 1972 чылда «Судалдың согуу» деп чүүлүнге «Хөрлээни» сайгарып көрген. 1992 чылда С.Сандю «Онзагай салым-чаяан» деп ажылды бижээн. Шүлүкчүнүң чырык өртемчейден чоруй барганы тыва литературага улуг чидириг бооп, эжинге, башкызынга мөгейиг, чоктап-кудараан сеткил-биле элээн хөй сактыышкыннар солуннарга үнген (Ө.Чиңмит, В.Монгул-оол, М.Дуюнгар б.ө.д.). Тываның салым-чаяанныг шүлүкчүлериниң бирээзи 1960-70 чылдарда номчукчуларның эң-не ынак авторларның бирээзи турганын, чаңгыс эвес чогаалчының сактыышкыннары херечилеп турар. Чижээлээрге, прозачы Михаил Дуюнгар шүлүкчүнүң «Сында одаглар» деп баштайгы ному ооң карманга үргүлчү кады чоруур ному апарганын сактып турган. Шүлүкчүнүң чогаалдары өскелерге чогаадыкчы идиг бооп турганын Өөлет Чиңмит чогаалчы бодунуң чижээнге бижип турар: «Мен хуумда чогаалчының шүлүктериниң номнарын номчуп чорааш, ол номнарны холдан салбас, хойнумдан ыратпас апарганымдан чогаал ажылынче хандыкшып, тура-соруумну көдүрген, туткан холумну дыңзыткан боор деп бодаар мен. Ооң-на шүлүктериниң сорунзазы-биле чоннуң чоон оруунче кирип, чогаалчының кокпа оруун изеп, шорбарлап чоруур апарган мен дизимзе, хөлүн эрткен хөөредиг, бажын ашкан мактаныг эвес боор деп чүвени чугаалап каары артык эвес болгу дег». Монгуш Баянович Доржу амыдыралдың делгем оруунче үнгелек турда, ооң шүлүкчү чаяанын улуг чогаалчылар эскерип каанын демдеглээн болгай бис. О.К.Сагаан-оол М.Доржунуң чогаалчы болур салым-чолун баш удур билип, аныяк Доржуну Москваның М.Горький аттыг Литература институдунче өөредип чоруткан. Ол ынчан улуг идегелди берип турар «Сында одаглар» деп номнуг аныяк шүлүкчү. Литература институдунга ооң чогаалчы бооп боттанганының чада-тепкиижи болганы чугаажок. Ол үеден эгелеп М.Б.Доржу чогаал ажылы-биле сырый холбажып, оон черле чарылбаан. Кижилерге хилинчек чок, Бора-хөкпеш сагындырар, Хире-хире ыы-сыылыг Борбак чүрээм сеңээ берейн. «Бодал», 1991.
М.Доржунуң лириказының онзагайы бо каш одуруругда көстүп келген. Шүлүкчү сагыжын өйүп чоруур бодалдарын, сеткилин, чүрээн чажырган хөөн чокка бар-ла хевээр номчукчуларга ажыдып, бүгү бодун сөңнеп берип чораан. Бичежек, куштар аразында эскертинер-эскертинмес кижилерниң чанынга амыдырап чоруур төрээн ынак кужу – кашпагай амыдыралчы бора-хөкпештиң уран-чечен овур-хевиринден номчукчу авторнуң биче сеткилдиг, улуургак эвес, бөдүүн болгаш ажык хөңнүн, чуртталгаже көрүжүн, кижилер аразынга чоруур бүдүжүн танып каар. М.Доржунуң шүлүктери база-ла ооң боду дег нарыын-шээр чок, каастап аянчыткан хевир чок, ажык бөдүүн болгаш ол шынары-биле номчукчуларның ынакшылын чаалап алган. Ооң хөй-хөй мөгейикчилери ынак шүлүкчүзүнүң одуругларын: «амыдыралга көргеним дег, бодап турарым дег, мээң-не шүлүктепкеним дег» деп бода(нгылаар)ан магатчок. Чогаалчының артырып каан одуругларын ооң амыдырал(намдар)ының төөгүчүлери кылдыр (илерээр) кичээңгейлиг номчуулуңар. Өскен черим талыгырда Чадаг кыштааш, айда четпес. Өлең шыпкан күскү чуртка Самдар авам мени божаан. «Чааскаан».
«Авамның ыры» деп шүлүкте авазының портредин мынчаар чураан: Арай чолдак дурт сынныг, Адыжында хаварыктыг, Каас торгу кетпейн чораан Кадай кижи мээң авам.
Казыргы дег чалыы өйү Кавайывыс чанынга эрткен. Бачым чылдар шылгалдазы – Баштың дүгү көгерерген. «Ынакшыл» деп номдан.
Солчур биле Буура сыннар, Бора-Шай, Калчан биле Шокар-Тайга, Хорумнуг-Ой биле Моолдуг-Хем – шүлүкчүнүң өскен черлери. Чайлагга, күзегге көдээ ишчилерниң чымыштыг амыдыралын автор «Бора-Шай» деп поэмага кожа аалдар аразында чаңгыланып турар ыр-шоор, каткы-хөг; үежи оолдар-кыстарның хой кадарып чорааш сайзанактап, молдургалар чарыштырып, каттап, тооруктап чораанын чымчак лириктиг хөөн-биле чураан. Каш-ла одуругдан номчукчунуң караанга делгем, өнгүр чурумалдар үнүп келир. Молдургалар чарыштырып, Моолдуг-Хемче тутсуптар бис, Октатканнар хойлар дозар – Онза «шииткел» биске турган.
Шала күскээр шаттар сана Шартылаалар үнүн алчып, Калга-Кежиг, Таргыжыктың Кады бисти кыйгыра бээр.
Честек-катты, кызыл-катты Чежени чиир – диштер кагжаар. Инек-караан амданнанып, Ийи-бирлеп соргулаар бис.
Суглуг-Өзен, Кара-Дытта Сулагай чоон пөштер көвей. Калдар-Сайлыг тооруктары Кайгалдарны олуртпас-даа.
Бо чогаалда М.Доржунуң шүлүкчү, тоожукчу чаяаны тыва литератураның классиги С.А.Сарыг-оолдуң чогаадыкчы үнүнге чоок апарган. «Саны-Мөгениң», «Алдын-Кыстың» бүгүдеге таныттынгыр, шээжилеп номчуп турары одуруглар дег, «Бора-Шайның» эң-не чараш, поэтиктиг чурумалдары шак-ла ындыг чиге, чечен болгаш чончу. Көдээ черниң кижилерин, аныяк-даа, назылай-даа берген ишчилер…ни шүлүктерде … чылыг сөстер(и), хүндүткел(диң)-биле чур(аанын)уп көргүскенин сактып, дыңнаалап көрээлиңер. Дараазында одуругларда улуг назылыг кижини хүндүлээн, ооң чурттап эрткен төөгүзүнге ылаптыг сонуургал база ону дамчыштыр төрээн черинге кызыгаар чок ынакшыл, чоргаарал дыңналып келир.
Эрик черде кырган кижи боданып ор, Эскертпейн эрте бээрин кызып көргер. Буурул бажын өйлеп-өйлеп суйбай-даа-дыр Буруңгу шаг сагыжынга кирген-даа боор.
Айдың дүне амырактың арнын көөр дээш, Аъттың дуюу изигиже челзип турган Чалыы боду карактарга чуруттунгаш, Сагыш-чүрээн эргеледип келген-даа боор.
«Боданырга ботка херек» - Бодум чонум чечен сөзү... Эрик черде кырган кижи боданып ор, Эскертпейн эрте бээрин кызып көргер.
Бо шүлүктү М.Доржу 1967 чылда бижээн, ол ынчан 28 харлыг аныяк автор. Кырган кижиниң сактыышкыннарында – черивистиң бурунгу-даа, чоокку-даа төөгүзүнүң кайы үелери бүргей алган ирги? Азы бодунуң аныяк шаан сактып келген ирги бе? Боданыышкыннарга эптиг делгем 12-слогтуг хемчээлди автор ажыглаан. А сөөлгү строфада кирген 8-слогтуг хемчээлдиг чоннуң чечен сөзү «Боданырга ботка херек» - ниити ритмче кирбейн, аңаа шаптык катпайн, харын-даа улуг хемчээлди улам көскү болдуруп турар. «Көдээ оолдар». Өске салгал, демги ирейниң оолдары азы оолдарының оолдары болур аныяктар. Бо 8-слогтуг хемчээл-биле бижиттинген одуругларда улустуң ыры, кожамыктары аныяктарның эрес-сергек сеткил-хөөнү-биле чүүлдеш ритм дыңналып турар.
Кежээ дүжер. Сылдыстыгда Кезек оолдар каткы-хөглүг Болчашкан дег чаңгыс черге Бо-ла чыглып келген турар.
Чараш кыстар аастан дүшпес, Үргүлчү-ле хөөрежирлер… Чаңгыс эвес солун чугаа Үе чылзы төктүп бадар.
Көдээ клуб чырый бээрин Көзенектен өттүр көрүп, Кымнар-биле танцылаарын Хынамчалыг дугуржурлар.
«Көдээ оолдар» - тыва кижиниң национал бүдүжү сиңген топтуг, чымчак, ажылгыр, чериниң келир үезин, даартагы хүнүн чоокшуладыр кижилер.
Адаларның чымыш-ижин Алызындан салгап алган Көдээ оолдар - өөрлерим – Хөөмей-ырым чүглежирлер.
Шүлүкчү Монгуш Баянович Доржунуң салым-чолу белен эвес болза-даа, ол кижи мөзүзүн бедик тудуп, харын-даа амыдыралдың боралгактарынга алыспайн, чуртталгаже, кижилерже чылыг көрүжүн, изиг ынакшылын салбаанын ооң уян лириказы, эш-өөрүнүң сактыышкыннары херечилеп турар: «Монгуш Доржу – ол дээрге, эң-не эскериичел, эң-не эриг баарлыг, чонзурак, бөдүүн кижи деп билир мен. Каяа-даа кады чораан бис. Автобуска-даа чорааш, мурнунда бир кижи ыглап чораан болза, Баянович сеткил-хөңнүнден ооң-биле кады «ыглап» чоруур, автобустуң соонда бир кижи ырлап чораан болза, ооң сагыш-сеткили чадаганнай бээр кижи чорааныгай. Ында-даа чок, мында-даа чок, чүнү-даа эскербес, кулаан кумнап, караан хаптап алган чоруурлар олар чогаалчылар эвес-тир дээрзин Монгуш Баянович чугаалаар чүве» (Ө.Чиңмит). Шүлүкчүнүң чогаалдарында ооң ол ажык чымчак сеткили ол-ла хевээр өттүр көстүп турар хевирлиг. Шүлүктериниң уян, сеткилдерни дүймедиптер аянындан М. Доржуну тыва литератураның кайгамчык лириги деп билип турар бис. Сураглыг орус критик В.Г.Белинский лирика дугайында мынчаар бижээн: «Чогаалчы кижиниң чүнү чуруп көргүзүп турары ындыг кончуг чугула эвес, ол улуг рольду ойнавайн турар, а аңаа кандыг үнелелди бээринден кончуг хамааржыр». Бо сөстер М. Доржунуң «Хөөннер» деп новеллазында «Амыдырал эрткен хүннер эвес, а сагышта арткан хөөннер-дир» - деп одуруглар-биле үн алчып турарын эскербес арга чок. Ылап-ла бо чогаалчының шүлүктеринде эң чугула чүүл – авторнуң дорт, изиг киржилгези. Ооң чогаалдарының кол кезээ – лириктиг маадырның сагыш-сеткили. М.Доржунуң шүлүктеринде хөйнүң мурнундан чогаалдар ховар. Автор колдуунда амыдыралынга болган, көрген кандыг-даа чүүлге, болуушкунга амы-хууда хамаарылгазын илередип турар. Чурумалга кирген бир-ле кезекке немелде утканы киирип, чурумалды делгемчиткениниң түңнелинде, поэтиктиг овур-хевир чоорту сеткил-хөөннүң илерээшкини апаар. Лириктиг маадырның иштики делегейи ынчаар ажыттынар. Кыжын чаап келген чаъс ыракта төрээн черин сагындырар («Кышкы чаъс»). «Алдын билзекте» көстүп келген билзек кыптыгып келген күзелдерни чавылдырар. «Шуурган» деп шүлүкте немелде утка күштелбишаан, чоорту лириктиг маадырның таарзынмаан, харын-даа кудараан сеткил-хөңнү шуурганның овур-хевири-биле улам чиге, тода илереп келир. М.Доржунуң бойдус лириказы колдуунда ынакшыл лириказы-биле катчып, чергелешкек овур-хевир дамчыштыр, чараш поэтиктиг чурумал сеткилдиң илерели бооп үнүп кээр. Шүлүкчүнүң чогаалдарында ынакшыл дугайында шүлүктер колдап турар. Дараазында шүлүкте чогаалчының ынакшыл дугайында элдээрти уран-чечен чурумал-биле илереткен бодалдарын ажыдып көрээлиңер. Ынакшылды он сын ажыр сывыргаштың Ырак-чоогун билип аар дээш кыйгырган мен: Чечектерлиг аяң черде кара чааскаан Сени манааш, шыладым – деп харыы келген. Ынакшыл – чечектерлиг аяң ышкаш чараш сеткил. Чүрээм күжүр мени мырай мөөп каар часкан. Чүзүн-бүрү чечектерден айтырган мен: - Ынакшыл маа сени манап шаг-ла болгаш, Ыржым шынаа кайы сен дээш аъттанды – дээн. Ынакшыл чүгле өөрүшкүлүг, байырланчыг болур эвес, аңаа бодамчалыг, оожум сеткил, чааскаанзырал база турар («ыржым шынаа»). Ынакшылды чүс сын ажыр сывыргаштың Ырак, чоогун билип аар дээш кыйгырган мен. - Бодалыңда чараш кысты уттуптуң бе? Бодум ында чаштынган мен, дилеп көр – дээн. Ынакшылдан ырап, дезип шыдавас сен – («чүс сын ажыр сывыргаштың»), ол сээң чүрээңге, бодалдарыңга кезээде чоруур. Чараш уруг күзелимни биле тура, «Шалың-дыр» - дээш, херекке албайн, хөрлеп капкан. Ынчан миннип, эрткен оруум коптарган мен… Ынакшылга четпейн баарым ол-ла чоор бе? Ынакшылга чиик сеткил эвес, а бердиниишкин, ханы сеткил херек. Тыва поэзияның шылгараңгай чогаалдарының санынга кирер «Херээженге ынак чордум» деп шүлүк синтаксистиг параллелизмниң дузазы-биле ынакшылдан аарып саргып чоруур сеткилди чураан. Эзиминге элик ышкаш, Ээреминге балык ышкаш, Херээженге ынак чордум, Кедергей-ле ынак чордум.
Эзим черге өрт болган, Элик күжүр дезе берген, Ээремни шүүреп каапкан, Эргим балык көзүлбестээн.
Чүгле мону бодап келгеш, Чүрээм саргып ыстап үнер. Херээженге ынак чордум, Кедергей-ле ынак чордум. Шүлүктүң аянын, ритмин күштелдирип турар аргалар чүгле параллелизм эвес, а эге аяннажылга, одуругнуң төнчүзүнде грамматиктиг катаптаашкыннар. «Херээженге ынак чордум, Кедергей-ле ынак чордум» деп сөстерниң рефрен бооп дагын дыңналып кээри – бо бүгү лириктиг маадырның үнүн номчукчуга дыңналып кээр кылдыр чедирип келир. Черле М.Доржунуң лириктиг шүлүктеринде рифма (болуп турары ылап бе?) күштүг, дээштиг, ол одуругнуң чигезинче ханы кирип, чогаалдың уран-чеченин байыдып, утказын күштелдирип келир. «Шүлүкчү өңнүүмге» деп Владимир Серен-оолга тураскааткан шүлүкте одурургнуң төнчүзүнде аяннажып турар сөстерни эскерип көрээлиңер: Чаңгыс бениң кулуннары Аъттарывыс семис турда, Арта-сында бедик турбас, Чара челзип орар бис бе? (кулуннар – орар, семис – бедик, турда - турбас) ??? Үе бисти манавазын Кайывыс-даа эки билир. Үерлээн хем таварышса, Карбап, эштип үнгей-ле бис. ( манавазын – таварышса, эки билир - үнгей-ле бис) ??? Чүгеннерниң суглуктары Кыңгырады дагжап чорзун. Чүректерниң согуглары Кыйгы салып, хей-аът кирзин. (суглуктары – согуглары, кирзин - чорзун) Ээр-дагыр оруктарга Эзеңгилер сымырашсын. Эзерлениң колуннарын Ээккеш тыртып чораай-ла бис. (оруктарга - колуннарын). «Сорбу» деп шүлүкте «Баарымга артар сорбу Бажым алыр чадавас боор»: сорбу – боор, алыр – артар. Төнчү рифманың киржилгези чогаалдың ниити хөөнүн күштелдирип, одуругларның эгезинден төнчүзүнге чедир дыңзыгыышкынны кошкатпайн, сеткилдиң ханызындан үнген сөстерни чүрекке артып каар кылдыр аяннаштырарын дээштиг болдурар. Шүлүкчүнүң лириктиг чаяаны «новелла» деп чогаалчының адап алганы кыска проза чогаалдарын хевирлээринге улуг рольду ойнааны чугаажок. «Сыргалар» деп ат-биле үнген проза чогаалдарының чыындызында лириктиг агым күштүг. Бо номда лириканың дараазында ылгавыр демдектери көскү:
Чижээлээрге, «Шивиде сылдыстар» деп новеллада Чаа Чылдың шивизиниң чанында шеригден чаа халажып келген оолдар болчашкан кыстарын манап турарлар. «А шивиде чүзүн-бүрү сылдыстар уткуп турарывыс Чаа Чыл база-ла Аас-Кежик, Тайбың, Ынакшылдың чылы болур дээнзиг улам-на чайынналып тургулаан». Шивини каастаан сылдыстарның чивеңнээжи – ниити амыдыралчы философчу бодалды илереткен метафора: амыдыралдың чөлеңгиижи, сорулгазы чиңгине утказы – Аас-Кежик, Тайбың, Ынакшыл ол. А «Чылыг кыш» деп чогаалда өңнүү-биле баштак чугааның түңнелинде, тоожукчу кыштың онзагай чылыг болганын сактып: «Бүгү кижилерниң ынакшылы каттышса, соок-даа кышты чылыдыптар сорунзалыг ышкаш» - деп бодалга келир. «Ак чаъс»: аныяктар бригадазынга журналистер чедип келген, хүннээректеп турда-даа хенертен ак чаъстап эгелээр. Бо чурумал аныяк өскенниң чуртталгага чүткүлдүүн көргүскен. Новелла – амыдырал дугайында ажыдыышкыннар. (новелла д-да билиг бе?) М. Доржунуң новеллалары кижилерниң хүн-бүрү амыдыралында эскербейн эрте берген чүүлдерин сагындырып, билбейн чораанын ажыдып турар романтиктиг хөөннүг кыска лириктиг тоожулалдар. «Сыргалар» деп новелла номунда «Хүннүң хүлүмзүрүүнде»: хүннүң изиг херелдерин лириктиг маадыр мындыг чырык сеткиишкин-биле хүлээп алыр: «Амыдыралдың чырык хүнү кажангызындан артык кылдыр хайынган чонче бодунуң чылыг херелдерин чажып каап, аяс дээрде хүлүмзүрүп турган». Монгуш Доржунуң шүлүктеринде кижилерге чылыын, чырыын өргүп чоруур Хүннүң уран-чечен овур-хевири бо-ла таваржып кээр. «Үнген хүннүң чалыны» чогаалчының амыдыралга чүткүлдүүн, кижилерге ээлдек-чымчаан арттырып каан чогаалдарындан биске чедип турар дизе хөөредиг болбас. 1999 ч. |
|
|
|